Το μοναδικό πορτρέτο του Μωάμεθ Β΄, ο οποίος σόκαρε τον Βενετό ζωγράφο με το “μάθημα ανατομίας” που του έδωσε

του συνεργάτη μας ιστορικού, Κωνσταντίνου Λαγού

To 1480, o Μωάμεθ Β’, που πριν από 27 χρόνια είχε καταλάβει την Κωνσταντινούπολη, ήταν στο αποκορύφωμα της δύναμής του.

Οι Οθωμανοί “βάζουν πόδι” στην Ιταλία

Είχε επεκτείνει την αυτοκρατορία του στο μεγαλύτερο τμήμα της Βαλκανικής και για πρώτη φορά ένα οθωμανικό στράτευμα αποβιβάστηκε στην Ιταλία και κατέλαβε το Οτράντο. Ο Μωάμεθ Β΄  σχεδίαζε να κάνει την πόλη βάση του για την κατάκτηση ολόκληρης της ιταλικής χερσονήσου. Το γεγονός προκάλεσε πανικό στον Πάπα, που πίστεψε ότι η Ρώμη θα είχε την ίδια τύχη με την Κωνσταντινούπολη.

Αμέσως καταστρώθηκαν σχέδια για την εκκένωση της πόλης από τον Πάπα και τους πολίτες της.

Την ίδια χρονιά, η Βενετία ήταν σε ειρήνη με τον Μωάμεθ Β’. Ύστερα από ένα πόλεμο που διήρκησε 16 χρόνια, οι Βενετοί υποχρεώθηκαν το 1479 να υπογράψουν ταπεινωτική συνθήκη ειρήνης στην Κωνσταντινούπολη με τους Οθωμανούς. Βάσει αυτής, τους παραχώρησαν σημαντικές κτήσεις τους στο Αιγαίο, όπως τη Λήμνο, την Εύβοια, αλλά και περιοχές στην Αδριατική.

Επιπλέον, οι Βενετοί κατέβαλαν μία τεράστια χρηματική αποζημίωση στους Οθωμανούς και συμφωνήθηκε να πληρώνουν κάθε χρόνο ένα μεγάλο δασμό, για να μπορούν να συνεχίσουν να κάνουν εμπόριο μαζί τους. Μετά τη Συνθήκη της Κωνσταντινούπολης, η δύναμη της Βενετίας υποβαθμίστηκε σημαντικά. Έτσι, δεν ήταν σε θέση να παράσχει σοβαρή βοήθεια στον Πάπα, για να αντιμετωπίσει τους Οθωμανούς στο Οτράντο.

Ένα “ασυνήθιστο” αίτημα του σουλτάνου

Λίγο μετά τη λήξη του πολέμου με τον Μωάμεθ Β’, η γερουσία της Βενετίας έλαβε ένα αίτημα από τον σουλτάνο. Ζητούσε να του σταλεί ένας «καλός ζωγράφος» για να φτιάξει το πορτρέτο του με βάση τα αναγεννησιακά πρότυπα. Το αίτημα ήταν ασυνήθιστο. Στην ισλαμική πίστη απαγορεύεται η απεικόνιση των προσώπων και κανένας Οθωμανός σουλτάνος δεν είχε ζητήσει μέχρι τότε να γίνει το πορτρέτο του από δυτικό καλλιτέχνη.

Παρόλο που η Βενετία υπήρξε για πολλά χρόνια ο μεγάλος του αντίπαλος, ο ευρυμαθής Μωάμεθ είχε ενδιαφέρον για την τέχνη της Ιταλικής Αναγέννησης. Είχε στην κατοχή του πολλά έργα και θαύμαζε ιδιαίτερα τον ρεαλισμό των αναγεννησιακών πορτρέτων. Έτσι, τώρα που είχε ειρήνη με τους Βενετούς, θεώρησε ότι θα μπορούσε να αποκτήσει ένα δικό του πορτρέτο, φιλοτεχνημένο από κάποιον σπουδαίο Ιταλό ζωγράφο.

Οι Βενετοί θεώρησαν ότι θα μπορούσαν να εκμεταλλευτούν διπλωματικά το αίτημα του Μωάμεθ Β’ και να βελτιώσουν τους όρους της ειρήνης.

Τζεντίλε Μπελίνι

Εκείνη την εποχή στη Βενετία, καλύτερος ζωγράφος θεωρούνταν ο Τζεντίλε Μπελίνι (1428-1507). Είχε ζωγραφίσει πορτρέτα δόγηδων και άλλων Βενετών ευγενών, όπως επίσης και της Αικατερίνης Κορνάρο, της τελευταίας βασίλισσας της Κύπρου. Ο Μωάμεθ ζήτησε να δει αντίγραφα των έργων του, για να βεβαιωθεί ότι πράγματι έκανε ρεαλιστικούς πίνακες.

Στα αντίγραφα των έργων του Μπελίνι, που η κυβέρνηση της Βενετίας έστειλε στον Μωάμεθ, ήταν και ορισμένα θρησκευτικά. Στα τελευταία συγκαταλέγονταν ο αποκεφαλισμός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, το οποίο ο σουλτάνος μελέτησε με προσοχή. Ο Μωάμεθ ενημέρωσε τους Βενετούς ότι αποδεχόταν να ζωγραφίσει το πορτρέτο του ο Μπελίνι και ανέμενε να έλθει στην αυλή του.

Έτσι, στην πρώτη διπλωματική αντιπροσωπεία που στάλθηκε από τη Βενετία στην Κωνσταντινούπολη μετά το τέλος του πολέμου, ήταν και ο Τζεντίλε Μπελίνι.

Μαθήματα “τέχνης”

Όταν ο Βενετός ζωγράφος παρουσιάστηκε μπροστά στον Μωάμεθ, αυτός του είπε ότι η τέχνη του ήταν πράγματι ρεαλιστική, αλλά είχε εντοπίσει ένα λάθος. Δεν απεικόνιζε σωστά τον λαιμό των μοντέλων του!

Ο Μπελίνι εξεπλάγη που ένας Οθωμανός ήταν σε θέση να κάνει κριτική για την τεχνική του. Στο κάτω-κάτω της γραφής, ήταν ένας από τους διασημότερους ζωγράφους της εποχής του…

Ο Μωάμεθ τότε του έδειξε το αντίγραφο του πίνακα με τον αποκεφαλισμό του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή και του είπε ότι δεν είχε απεικονίσει σωστά το λαιμό σε ένα κεφάλι που είχε μόλις κοπεί. Ο Μπελίνι απάντησε ευγενικά ότι η τέχνη του και σε αυτή τη λεπτομέρεια ήταν ρεαλιστική.

Τότε ο σουλτάνος διέταξε να αποκεφαλιστεί μπροστά στον Μπελίνι ένα σκλάβος. Μάλλον ένας κομμένος λαιμός παραμορφώνεται και ο καλλιτέχνης δεν είχε δει ποτέ μια παρόμοια σκηνή, σε αντίθεση με τον Μωάμεθ.

Στη συνέχεια, υποχρέωσε τον σοκαρισμένο ζωγράφο να κάνει σκίτσα του κομμένου κεφαλιού που είχε πέσει μπροστά στα πόδια του!

Το πορτρέτο

Σύμφωνα με μία καταγραφή, ο Μπελίνι πανικοβλήθηκε και ζήτησε να φύγει αμέσως από την Κωνσταντινούπολη. Φοβήθηκε ότι ο Μωάμεθ θα αποκεφάλιζε και εκείνον! Όμως, τελικά, ο Βενετός ζωγράφος παρέμεινε στην αυλή του Μωάμεθ για περισσότερο από ένα χρόνο.

Το Νοέμβριο του 1480, τελείωσε το πορτρέτο του. Είναι το πρώτο ρεαλιστικό πορτρέτο Οθωμανού σουλτάνου. Και φυσικά πέτυχε και τον λαιμό!

Έξι μήνες αργότερα, ο Μωάμεθ πέθανε. Κατά πάσα πιθανότητα δηλητηριάστηκε από τον γιό και διάδοχό του, Βαγιαζήτ Β’. Αυτός δεν εκτιμούσε καθόλου τα αναγεννησιακά έργα τέχνης του πατέρα, γι’ αυτό τα πούλησε σε δυτικούς εμπόρους, προκείμενου να χρηματοδοτήσει την ανέγερση του τζαμιού του στην Κωνσταντινούπολη.

Ανάμεσα στα έργα που πούλησε ο Βαγιαζήτ τότε ήταν και το πορτρέτο του Μωάμεθ από τον Μπελίνι. Το αγόρασε ένας Βενετός έμπορος, ο οποίος το έφερε στη Βενετία. Σήμερα ανήκει στη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης στο Λονδίνο.

Ο θάνατος του Μωάμεθ Β’ σήμαινε και το τέλος της επέκτασης των Οθωμανών στην Ιταλία. Την 1^η Μαΐου 1481, ένα στράτευμα του βασιλιά Φερδινάνδου Α’ της Νάπολης, με την ενίσχυση δυνάμεων της Ουγγαρίας, του Πάπα και διαφόρων ιταλικών κρατιδίων, πολιόρκησε την οθωμανική φρουρά στο Οτράντο.

Ο διοικητής της ζήτησε ενισχύσεις από την Κωνσταντινούπολη. Όμως, ο Μωάμεθ Β’ είχε πεθάνει στις 3 Μαΐου, μόλις δύο μέρες μετά την έναρξη της πολιορκίας. Οι διαμάχες γύρω από τη διαδοχή του πιθανώς εμπόδισαν τους Οθωμανούς να στείλουν ενισχύσεις στο Οτράντο. Η τουρκική κατοχή του Οτράντο έληξε με διαπραγματεύσεις και οι δυτικές δυνάμεις επέτρεψαν την οθωμανική φρουρά να αποσυρθεί ειρηνικά στην Αλβανία.