Η πρώτη ελληνίδα φιλόσοφος και έρωτας του Νίκου Καζαντζάκη. Οι αγώνες της για τη φιλοσοφία και τη θέση της γυναίκας

Η Έλλη Λαμπρίδη ήταν Ελληνίδα παιδαγωγός, φιλόσοφος, συγγραφέας, βιβλιοκριτικός, αρθρογράφος και μεταφράστρια. Υπήρξε από τους πρωτεργάτες των αγώνων για τα δικαιώματα της γυναίκας, μεγάλος έρωτας του Νίκου Καζαντζάκη, και πρωτοπόρος στην εποχή της. Η εκπαιδευτική κοινότητα την γνωρίζει από την υποδειγματική μετάφραση της Ιστορίας του Θουκυδίδη. Λίγοι, ωστόσο, γνωρίζουν τη συμβολή της στην ελληνική φιλοσοφική σκέψη.

Το όνομα της πρώτης Ελληνίδας φιλοσόφου του 20ού αιώνα, είναι σήμερα ελάχιστα γνωστό στο ευρύ κοινό. Όλα τα βιβλία της είναι εξαντλημένα και το μόνο που κυκλοφορεί είναι η αναδημοσίευση της μετάφρασης του Ευπαλίνου του Πωλ Βαλερύ, με πρόλογο του Άγγελου Σικελιανού. Και όμως, η Έλλη Λαμπρίδη προώθησε όσο ελάχιστοι τη φιλοσοφική σκέψη και το άνοιγμα του πνευματικού ορίζοντα στην Ελλάδα.

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1896. Ο πατέρας της ήταν λόγιος και πολιτικός ενώ η μητέρα της μουσικός. Από τα εφηβικά της χρόνια δεν συμβιβάστηκε με το σύστημα, το οποίο άφηνε τα κορίτσια αγράμματα ή με τις βασικές γνώσεις του Δημοτικού. Φοίτησε στο Γ΄ Γυμνάσιο Αρρένων Αθηνών, έπειτα από προσωπική παρέμβαση του τότε πρωθυπουργού Στέφανου Δραγούμη, που είχε φιλικές σχέσεις με την οικογένειά της.

Η φοίτηση ενός κοριτσιού στο Γυμνάσιο Αρρένων ήταν εξαίρεση και συνέβη υπό όρους, αλλά ήταν ο μοναδικός τρόπος για εκείνη να αποκτήσει τη δυνατότητα εισαγωγής στο Πανεπιστήμιο.

Οι όροι για να φοιτήσει εκεί, ήταν να αποφεύγει κάθε επαφή με τα αγόρια, να κάθεται σε μακρινό από αυτά θρανίο και στα διαλείμματα να κλειδώνεται από τον επιστάτη στο εργαστήριο της χημείας.

Σπούδασε στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, από όπου πήρε το διδακτορικό της δίπλωμα το 1919 με διατριβή για τις γνωσιοθεωρητικές αρχές του Αριστοτέλη. Οι σπουδές της στη φιλοσοφία δεν ήταν μόνο ασύμβατες με την υποτροφία της, αλλά και τη γυναικεία φύση, σύμφωνα απόψεις που ακούστηκαν εκείνη την εποχή.

Λίγο πριν φύγει για τις σπουδές της γνώρισε τον Άγγελο Σικελιανό. Ο ποιητής υποσχέθηκε ότι θα της γράφει αλλά δεν το έκανε: “Μου υποσχέθηκε ο Σικελιανός να μου τηλεγραφεί κάθε τόσο να μου θυμίζει πως είμαι Ελληνίδα. Δεν το’ κανε, φυσικά, μα ήταν ωραίο να θυμάμαι την υπόσχεση”, έχει περιγράψει η Έλλη Λαμπρίδη.

Η σχέση με τον Καζαντζάκη και οι διώξεις

Στην Ελβετία γνώρισε, το 1917, τον Νίκο Καζαντζάκη. Η σχέση τους ήταν έντονη και διήρκησε πολλά χρόνια, χωρίς να καταλήξει σε γάμο. “Τρικέφαλο αγαθό, φωτιά, θεριό, καρδιά παλικαρίσια”, την περιγράφει ο Καζαντζάκης στην “Οδύσσειά” του, όπου είναι συχνές οι αναφορές του στην Έλλη. Κατά την περίοδο της α’ γραφής του έργου στην Αίγινα, η Έλλη Λαμπρίδη είναι παρούσα και συμπαραστάτης στο εγχείρημα του Έλληνα λογοτέχνη.

Τον Αύγουστο του 1927  ο Νίκος Καζαντζάκης, σε γράμμα του προς την Έλλη Λαμπρίδη, έγραψε: “…μου γεννήθηκε έντονη η επιθυμία να δώσω του Οδυσσέα ως μόνη συντροφιά στην έρημο, στην άσκησή του και στην καταστροφή της πολιτείας μου μια λιόπαρδη. Αυτή θα’ ναι μαζί του πάντα, θα τον αγαπάει και θα τον τσαφουνίζει, θα τον γιομίζει πληγές και χάδια. Έτσι βρήκα πώς θα μπεις στην Οδύσσεια”. 

Δυναμική και απαιτητική, με διάθεση να συμβάλει στην εξέλιξη της σκέψης στην Ελλάδα, άσκησε κριτική και έκανε δημοσιεύσεις συστηματικά, πολλές φορές και με εμπόδια. Ενδεικτικές ήταν οι αντιδράσεις για το λήμμα που έγραψε σχετικά με τον Μπερξόν στο “Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό» του Ελευθερουδάκη, το 1928.

Αρχικά, μετά τη δημοσίευσή του, έλαβε συγχαρητήρια επιστολή και πρόταση για τη συνέχιση της συνεργασίας. Όμως, όπως αναφέρει η ίδια, “τρεις καθηγητές από το Πανεπιστήμιο, εξοργίστηκαν που κάποιος μπορούσε να μιλήσει για τον Μπερξόν με τόσο επαινετικό τρόπο και πήγαν να διαμαρτυρηθούν επίσημα στον εκδότη. Δεν ξέρω αν κάποιοι τον τρομοκράτησαν, αλλά μου ζήτησε να διακόψουμε τη συνεργασία μας!».

Απέκτησε μία κόρη, τη Νίκη, από τον σύντομο γάμο της στην Κωνσταντινούπολη, όπου εργάστηκε ως εκπαιδευτικός και συνέχισε, όταν επέστρεψε στην Αθήνα. Οι πρωτοπόρες ιδέες και οι μοντέρνες απόψεις της συχνά δημιουργούσαν αντιδράσεις που οδήγησαν σε μεταθέσεις, διώξεις, αναγκαστική αλλαγή εργασιακού περιβάλλοντος, τον υποβιβασμό της θέσης της και, τέλος, την οριστική της απόλυση, το 1935.

Οι 300 ομιλίες στο Λονδίνο, η ιθαγένεια και ο θάνατος της κόρης της

Από το 1939 έως το 1960, η Έλλη Λαμπρίδη έζησε στο Λονδίνο. Ξεκίνησε με υποτροφία του Βρετανικού Συμβουλίου, αλλά ο πόλεμος επέβαλε την παραμονή της εκεί και αργότερα, για πολιτικούς λόγους, στερήθηκε τη δυνατότητα επιστροφής στην Ελλάδα.

Την περίοδο της Κατοχής εργάστηκε στο Γραφείο Πληροφοριών της ελληνικής κυβέρνησης στο Λονδίνο. Ταξίδεψε σε όλη τη Μ. Βρετανία και εκφώνησε πάνω από 300 ενημερωτικές ομιλίες για την Ελλάδα, ενώ συγκέντρωνε χρήματα για τον Ερυθρό Σταυρό και την αντιμετώπιση του λιμού από την τριπλή κατοχή, στη χώρα μας. Ως τακτική συνεργάτης του BBC, ενημέρωνε για την κατάσταση του πολέμου και εμψύχωνε το κοινό. Όπως έχει πει: “Δεν περνούσε εβδομάδα χωρίς να δώσω τουλάχιστον μία ή δύο, μερικές φορές και τέσσερις ομιλίες”.

Με την απελευθέρωση επέστρεψε στην Αθήνα, όπου βρήκε νεκρή την 23χρονη κόρη της Νίκη από ανταλλαγές πυρών στα Δεκεμβριανά, γεγονός που τη συνέτριψε. Στην Ελλάδα όχι μόνο δεν την  αναγνώρισαν, αλλά το 1949 της αφαίρεσαν την ιθαγένεια, την οποία ανάκτησε το 1959, οπότε της δόθηκε αμνηστία, μετά από ενέργειες του Γιώργου. Σεφέρη, Ν. Πουλιόπουλου και της Αμαλίας Φλέμιγκ.

Το 1960 επέστρεψε στην Ελλάδα. Με την επιστροφή της εξέδωσε βιβλίο με τον τίτλο “Νίκη”, το όνομα της κόρης της. Είναι το μοναδικό αφηγηματικό της έργο, όπου καταγράφει τη σχέση με την κόρη της και την εμπειρία του πένθους της.

Ασχολήθηκε δυναμικά με την πολιτική, τον αντι-αποικιακό αγώνα, την υπόθεση της Κύπρου, και τα δικαιώματα των γυναικών.

Το 1967  η χούντα του Παπαδόπουλου της αφαίρεσε ξανά την ιθαγένεια. Λίγα χρόνια μετά, το 1970, πέθανε σε ηλικία 74 ετών.

“Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη”

Η Έλλη Λαμπρίδη έγραψε πάνω από 300 μελέτες και άρθρα, λήμματα σε εγκυκλοπαίδειες, βιβλιοκρισίες, μεταφράσεις. Συνεργάσθηκε με τις μεγάλες Ελληνικές Εγκυκλοπαίδειες Ελευθερουδάκη και Πυρσού και μετέφρασε πολλά έργα από την ξένη διανόηση (Bergson, Schiller, Laforgue, Esterlich, κ.ά.)

Μετά θάνατον, διέθεσε την περιουσία της για τη δημιουργία κέντρου μελέτης της φιλοσοφίας, επειδή θεωρούσε, ότι “η φιλοσοφία και η φιλοσοφική παιδεία είναι εντελώς παραμελημένα στην Ελλάδα και επειδή η ίδια, μολονότι εργάσθηκε αρκετά σε φιλοσοφικές μελέτες, εν τούτοις δεν εξετέλεσε την αποστολή, την οποία θεωρούσε κυριότατο σκοπό της ζωής της”.

Την επιθυμία της εκπλήρωσε η Ακαδημία Αθηνών. Σήμερα, στην κατοικία της στο Κολωνάκι, στεγάζεται η “Φιλοσοφική Βιβλιοθήκη Κληροδοτήματος Έλλης Λαμπρίδη”. Ξεκίνησε με πυρήνα τα 650 βιβλία της προσωπικής της βιβλιοθήκης και πλέον διαθέτει περίπου 7500 βιβλία.

Η Έλλη Λαμπρίδη συμμετείχε πάντα ενεργά στην πνευματική ζωή αρθρογραφώντας επί σαράντα χρόνια. Συμμετείχε στην πολιτική ζωή, προασπίζοντας την ελεύθερη σκέψη και τα ανθρώπινα δικαιώματα και ασκώντας πάντα αυστηρή κριτική σε κάθε μορφή δογματισμού.

Άνθρωπος αριστερός, άσκησε κριτική στην Αριστερά. Φεμινίστρια, δεν δίστασε να επισημάνει τα λάθη του ελληνικού φεμινιστικού κινήματος. Πνευματική φίλη των μεγάλων, του Καζαντζάκη και του Σικελιανού, δεν έζησε στη σκιά τους.

Η τολμηρή αυτή γυναίκα, αντιστρατεύτηκε γενναία, με τη ζωή και το έργο της, το στερεότυπο της γυναίκας που καλλιέργησε η κοινωνία της εποχής της. Και ο αγώνας της δεν ήταν εύκολος ούτε με μικρό τίμημα.

Πηγή αρχικής φωτογραφίας: wikipedia