“Ζ”. Το παρασκήνιο της ταινίας του Γαβρά, που πήρε δύο Όσκαρ. Η δολοφονία του Γρηγόρη Λαμπράκη και η παγκόσμια ταύτιση

Η πολυβραβευμένη ταινία με τίτλο Ζ (ή και Ζει) του Κώστα Γαβρά, παραγωγής 1969, έχει θέμα τη δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ, Γρηγόρη Λαμπράκη και αποτελεί μια πολιτική διαμαρτυρία των συντελεστών της κατά της Χούντας στην Ελλάδα.

Η υπόθεση της ταινίας βασίζεται στη δολοφονία του βουλευτή της Aριστεράς, Γρηγόρη Λαμπράκη, τον Μάιο του 1963 στη Θεσσαλονίκη και την αναζήτηση των ενόχων από τον ανακριτή Χρήστο Σαρτζετάκη, μετέπειτα Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας. Το σενάριο, διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος που έγραψε το 1966 ο Βασίλης Βασιλικός, υπέγραψε ο συγγραφέας Χόρχε Σεμπρούν, ο οποίος αργότερα έγινε υπουργός Πολιτισμού της Ισπανίας.

Η πρόθεση των δημιουργών ήταν το «Ζ» του τίτλου να προφέρεται «Ζει» και όχι «ζήτα». Ήθελαν να εκφράζει ηχητικά τη λέξη που ακουγόταν στις διαδηλώσεις που έγιναν όταν σκοτώθηκε ο βουλευτής «Ζει, Ζει… » και «Λαμπράκη ζεις, εσύ μας οδηγείς».

«Κάθε ομοιότητα με αληθινά γεγονότα, με πρόσωπα ζωντανά ή νεκρά, είναι σκόπιμη!»

Ο αδελφός του Κώστα Γαβρά είχε υπηρετήσει στον στρατό μαζί με τον συγγραφέα Βασίλη Βασιλικό και ήταν φίλοι. Όταν διάβασε το “Ζ”  για την υπόθεση Λαμπράκη, το πρότεινε αμέσως στον αδελφό του.  Ο σκηνοθέτης αποφάσισε να κάνει την ταινία, όταν έγινε το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, τον Απρίλη του 1967

Η ταινία είναι γαλλόφωνη, ενώ τα γυρίσματα έγιναν στην Αλγερία, όπου η τότε σοσιαλιστική κυβέρνηση του FLN βοήθησε πρόθυμα. Συμμετείχαν κυρίως Γάλλοι ηθοποιοί, με ορισμένες εξαιρέσεις όπως η Ειρήνη Παππά. Πρωταγωνιστές ήταν οι διάσημοι ηθοποιοί Υβ Μοντάν, στο ρόλο του Γρηγόρη Λαμπράκη και ο Ζαν Λουί Τρεντινιάν, στο ρόλο του Χρήστου Σαρτζετάκη.

Ο Κώστας Γαβράς δημιούργησε μια ταινία καταγγελία κατά του φασισμού και ειδικά  κατά της δικτατορίας στην Ελλάδα. Στους τίτλους αναγραφόταν: “Κάθε ομοιότητα με αληθινά γεγονότα, με πρόσωπα ζωντανά ή νεκρά, είναι σκόπιμη”, ενώ προτού αρχίσουν να πέφτουν οι τίτλοι τέλους, ο Γαβράς έδειχνε μια λίστα από τις απαγορεύσεις της χούντας. Ανάμεσα σε αυτά είναι τα ειρηνευτικά κινήματα, οι απεργίες, η συγκρότηση εργατικών σωματείων, τα μακριά μαλλιά στους άνδρες, η μουσική των Beatles, ο Λέων Τολστόι, ο Ιονέσκο, ο Ζαν Πολ Σαρτρ, η ελευθεροτυπία, αλλά και το γράμμα “Ζήτα” που θύμιζε τον Λαμπράκη.

Τα γυρίσματα στην Αλγερία και η άδεια του Θεοδωράκη

Το σενάριο ήταν έτοιμο, αλλά χρήματα δεν υπήρχαν. Κανείς παραγωγός δεν ενδιαφερόταν να χρηματοδοτήσει μια τέτοια ταινία, ενώ το ποσό που διέθετε το Γαλλικό Κέντρο Κινηματογράφου ήταν μόλις το 10% του προϋπολογισμού και η ταινία κινδύνευε να μην υλοποιηθεί.

Ο Ζακ Περέν, ο ηθοποιός που υποδύεται τον δημοσιογράφο (χαρακτήρας βασισμένος στον δημοσιογράφο Γιώργο Μπέρτσο), πρότεινε στον Γαβρά να γυριστεί η ταινία στην Αλγερία. Εκεί είχε πάρα πολλούς φίλους που μπορούσαν να συμμετάσχουν στην παραγωγή. Τα γυρίσματα άρχισαν και ολοκληρώθηκαν στο Αλγέρι.

Περιπετειώδης ήταν και η μουσική επένδυση της ταινίας. Ο Γαβράς επικοινώνησε με τον Μίκη Θεοδωράκη, που τότε βρισκόταν εξόριστος στη Ζάτουνα Αρκαδίας, για να του ζητήσει να γράψει τη μουσική. Ο συνθέτης δέχθηκε, αλλά ζήτησε πρώτα να διαβάσει το σενάριο της ταινίας. Η Χούντα, όμως, είχε επιβάλει στον Θεοδωράκη αυστηρό περιορισμό και οι διάφοροι τρόποι που επιχείρησαν οι άνθρωποι της παραγωγής για να τον συναντήσουν δεν έφεραν αποτέλεσμα.

Από το αδιέξοδο τους έβγαλε ο ίδιος ο Μίκης. Τους είπε να επιλέξουν εκείνοι από τους δίσκους του, ποια τραγούδια του ταιριάζουν στο ύφος της ταινίας. Ο μαέστρος Μπερνάρ Ζεράρ και ο Κώστας Γαβράς ανέλαβαν το δύσκολο έργο.

To βασικό μουσικό θέμα της ταινίας:

Όπως είχε διηγηθεί ο Γαβράς σε συνέντευξή του: “η δημιουργία του soundtrack της ταινίας ήταν μία σκέτη περιπέτεια. Ο Μίκης μου έστειλε γραμμένο σ’ ένα πακέτο τσιγάρα μήνυμα που έλεγε: Ο Κώστας να πάρει από τη μουσική μου ό,τι θέλει. Πήρα λοιπόν κομμάτια από τη μουσική του, προσέλαβα έναν Γάλλο μουσικοσυνθέτη, έφερε μπουζουξήδες από την Ευρώπη, είχε πολλούς στο Βέλγιο τότε, και δουλέψαμε.

Έψαχνα να ντύσω μουσικά τη σκηνή που χτυπιέται ο Μοντάν και πηγαίναμε μπρος-πίσω το φιλμ. Κατά τη διαδικασία αυτή και ενώ ακούγαμε από το τέλος τη μουσική μου άρεσε. Οπότε λέω στον μουσικοσυνθέτη: γράψε τη μουσική από το τέλος προς τα πίσω, το έκανε και έτσι βγήκε η μουσική της ταινίας“, είχε αναφέρει.

Οι διακρίσεις

Το “Z” υπήρξε υποψήφια σε πέντε  κατηγορίες των βραβείων Όσκαρ. Κέρδισε σε δύο, Καλύτερης Ξενόγλωσσης Ταινίας και Καλύτερου Μοντάζ.

Σημαντική ήταν και η διάκριση του Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος κέρδισε το βραβείο BAFTA για τη μουσική του, με την οποία “έντυσε” την ταινία.

Ο Κώστας Γαβράς κέρδισε το βραβείο της κριτικής επιτροπής του Φεστιβάλ των Καννών, ενώ η ταινία διακρίθηκε και στις Χρυσές Σφαίρες, με το βραβείο για την Καλύτερη Ξενόγλωσση Ταινία. Συνολικά, το “Z” απέσπασε δεκάδες βραβεία και υποψηφιότητες παγκοσμίως.

Στην Ελλάδα η ταινία προβλήθηκε μετά την πτώση της δικτατορίας.

Το «Ζ» άρεσε και γνώρισε μεγάλη επιτυχία, επειδή δεν ταυτίστηκε με μία χώρα και είχε παγκόσμιο χαρακτήρα. Πολλοί θεατές είχαν να θυμηθούν μια ανάλογη ιστορία κρατικής αυθαιρεσίας στη δική τους πατρίδα, ιδιαίτερα όσοι προέρχονταν από χώρες με αυταρχικά καθεστώτα και δεν ήταν λίγοι εκείνη την εποχή. Σύμφωνα με τους κριτικούς, παραμένει το κορυφαίο πολιτικό θρίλερ όλων των εποχών.