Οι Έλληνες είναι ένας πολύτιμος λαός”. Ο Αμερικανός πρέσβης Ερρίκος Μοργκεντάου που κατήγγειλε τις γενοκτονίες των Τούρκων και αγωνίστηκε για τους πρόσφυγες

Σε μια εποχή που η Ελλάδα μετρούσε τις πληγές της, ένας ξένος διπλωμάτης, κατάφερε να κερδίσει το σεβασμό και δουλέψει με ειλικρίνεια για να απαλύνει τον πόνο της προσφυγιάς από την καταστροφή της Σμύρνης.

Ο Ερρίκος Μοργκεντάου όχι μόνο στάθηκε δίπλα στους πρόσφυγες, αλλά με τα κείμενα του διέσωσε συγκλονιστικές ιστορίες για την αγριότητα των νεότουρκων και τις γενοκτονίες που προκάλεσαν.

Διπλωμάτης με διορατικότητα

Ο Ερρίκος Μοργκεντάου γεννήθηκε το 1856 στο Μανχάιμ της Γερμανίας από Εβραίους γονείς και το 1865 μετανάστευσε στην Αμερική όπου σπούδασε νομικά στο Πανπιστήμιο του Κολούμπια. Το 1913 ο Μορκεντάου που εν τω μεταξύ είχε κερδίσει τη φιλία του Προέδρου Γούντροου Γουίλσον, διορίστηκε Πρέσβης των ΗΠΑ στην Κωνσταντινούπολη, θέση την οποία διατήρησε μέχρι το 1916.

Ο Μοργκεντάου κατάφερε να χειριστεί λεπτά θέματα διπλωματίας μεταξύ της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και των Συμμάχων της Αντάντ, δηλαδή των Βρετανών και των Γάλλων. Από την νευραλγική θέση που κατείχε ο Μοργκεντάου μπόρεσε να παρακολουθεί στενά το κίνημα των Νεότουρκων του Κεμάλ και τις συνακόλουθες θηριωδίες κατά των Αρμενίων και των Ελλήνων της Μικράς Ασίας.

Την περίοδο από το 1920 έως το 1923 μετακινήθηκε στο Μεξικό ως επικεφαλής της διπλωματικής αποστολής των ΗΠΑ. Όμως η καταστροφή της Σμύρνης τον έφερε πάλι στην περιοχή μας μέσω της Κοινωνίας των Εθνών αναλαμβάνοντας την θέση του προέδρου της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων.

Οι μαρτυρίες του για τα εγκλήματα των Νεότουρκων

Τα διαβήματα που έκανε ήταν ο Μοργκεντάου όσο βρισκόταν στην Κωνσταντινούπολη ήταν πολλές δεκάδες και μόνο σκοπό είχαν να διασώσει όσους μπορούσε από τις γενοκτονίες που είχαν αρχίζει να εφαρμόζουν οι Νεότουρκοι. Με αποδέκτες Ευρωπαίουε και Αμερικανούς, ο Πρέσβης των ΗΠΑ προσπαθούσε να αφυπνίσει τον κόσμο και να ευαισθητοποιήσει κυβερνήσεις προκειμένου να ενδιαφερθούν και να στρέψουν την προσοχή τους στα θύματα των άγριων εθνικών εκκαθαρίσεων.

Στα βιβλία που έγραψε κατέγραψε σημαντικές παραμέτρους για τις μεθόδους των Τουρκικών εγκλημάτων.

Αρχικώς ανέφερε ότι οι μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας των Αρμενίων ήταν παρόμοιες με εκείνες που χρησιμοποιήθηκαν και εναντίον των Ελλήνων:

«Οι Τούρκοι υιοθέτησαν τις ίδιες μεθόδους ενάντια στους Έλληνες που είχαν χρησιμοποιήσει ενάντια στις Αρμενίους. Τους πήραν στον οθωμανικό στρατό και έπειτα τους μετέφεραν σε χιλιάδες τάγματα εργασίας. Αυτοί οι Έλληνες στρατιώτες πέθαναν από το κρύο, την πείνα και άλλες στερήσεις». («Η δολοφονία ενός Έθνους»)

Σε ένα άλλο πάρα πολύ σημαντικό βιβλίο του («Τα μυστικά του Βοσπόρου»), ο Μοργκεντάου γράφει:

«Όταν οι Τουρκικές αρχές έδωσαν διαταγή να εφαρμοστεί το μέτρο των εκτοπίσεων, δεν έκαναν τίποτε άλλο από το να απαγγείλουν την καταδίκη σε θάνατο ενός ολόκληρου λαού. Οι Τούρκοι ιθύνοντες είχαν πλήρη συνείδηση αυτού του γεγονότος και δεν προσπαθούσαν καθόλου να το αποκρύψουν στις συνομιλίες τους μαζί μου».

Στο βιβλίο «Ambassador Morgenthau’s Story» περιγράφει πώς οι Τούρκοι όχι μόνο σκότωναν αλλά και πώς προσπαθούσαν να λεηλατήσουν τις περιουσίες των θυμάτων τους.

«Μία μέρα ο Ταλάτ πασά, μου έκανε την πιο εκπληκτική ίσως παράκληση που είχα ακούσει στη ζωή μου. Οι ασφαλιστικές εταιρείες της Νέας Υόρκης «Life Insurance Company and Equitable», είχαν επί πολλά χρόνια αρκετούς Αρμένιους πελάτες. Η έκταση στην οποία αυτοί οι άνθρωποι ασφαλίζονταν ήταν ακόμη μία απόδειξη του επιχειρηματικού τους πνεύματος.

Θα επιθυμούσα, μου είπε ο Ταλάτ, να πείσετε τις Αμερικανικές ασφαλιστικές εταιρείες να μας στείλουν έναν πλήρη κατάλογο όσων Αρμενίων έχουν κάνει ασφάλεια ζωής. Είναι ουσιαστικά όλοι τους νεκροί τώρα και δεν έχουν αφήσει κληρονόμους για να εισπράξουν τις αποζημιώσεις. Φυσικά, όλα αυτά τα χρήματα πρέπει να περιέλθουν τώρα στο Τουρκικό Κράτος.

Η κυβέρνηση είναι πλέον ο ευεργετούμενος. Θα το κάνετε αυτό; Αυτό που μου ζητούσε ήταν τόσο παράλογο ώστε έχασα τη ψυχραιμία μου. Δεν πρόκειται να πάρετε τέτοιον κατάλογο από εμένα, είπα και αμέσως σηκώθηκα και έφυγα».

Και σε άλλο σημείο του ίδιου βιβλίου του, αναφέρει: «Ο Τούρκος είναι ουσιαστικά θρασύδειλος. Είναι γενναίος σαν λιοντάρι όταν τα πράγματα έρχονται όπως τα θέλει, αλλά δουλόφρων, χαμερπής και λιγόψυχος όταν του τυχαίνουν αναποδιές».

Πώς κέρδισε την εμπιστοσύνη των Ελλήνων

Ο Μοργκεντάου είχε αναπτύξει στενή σχέση με τον Βενιζέλο. Μάλιστα για τον Έλληνα πολιτικό είχε γράψε: “Κάθε φορά που Βενιζέλος συναντιέται με τον Πρόεδρο Γουίλσον ο χάρτης της Ευρώπης άλλαζε”.

Όταν ανέλαβε την προεδρία στην Επιτροπή για την Αποκατάσταση των Προσφύγων πριν ακόμη φτάσει στην Ελλάδα επικοινώνησε με τον Βενιζέλο και συναντήθηκαν στο Παρίσι.

«Ο Βενιζέλος με παρότρυνε να ενεργήσω γρήγορα αλλά όχι βιαστικά. Ένα τόσο τεράστιο έργο δεν μπορούσε να ολοκληρωθεί από την μια ημέρα στην άλλη και το μέλλον έπρεπε να προβλεφθεί εξίσου με τις παρούσες επείγουσες ανάγκες», ανέφερε στα απομνημονεύματά του ο Αμερικανός αξιωματούχος.

Όταν έφτασε μέσω Θεσσαλονίκης στην Αθήνα ο Μοργκεντάου και γνωρίζοντας ότι οι Έλληνες έχουν γίνει πιο δύσπιστοι στις ξένες δυνάμεις μετά την καταστροφή το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν η παραίτηση από τους μισθούς των 2.500 αγγλικών λιρών που θα ελάμβανε. Επίσης δήλωσε ότι όλα τα έξοδα για την άσκηση των καθηκόντων του , όπως μετακινήσεις κλπ θα τα πλήρωνε ο ίδιος.

«Η ενέργειά μου αυτή ήταν μια ελάχιστη θυσία εκ μέρους μου και οι Έλληνες το γνώριζαν. Ωστόσο η χειρονομία αυτή πέτυχε τον σκοπό που ήλπιζα ότι θα πετύχει. Έγινε δεκτή ως οριστική απόδειξη ότι είχα έλθει στην Ελλάδα προετοιμασμένος ολόψυχα να κάνω ό,τι μπορούσα και να τους βοηθήσω αφιλοκερδώς να επιλύσουν τα προβλήματά τους».

Τα εγκαίνια του προσφυγικού συνοικισμού στη Νέα Ιωνία

Στη φωτογραφία από τη συλλογή της οικογένειας Γεωργοπούλου, φαίνεται ο Ερρίκος Μοργκεντάου με τον Έλληνα ποιητή Κώστα Ουράνη, στα εγκαίνια του προσφυγικού συνοικισμού που δημιουργήθηκε στην σημερινή Νέα Ιωνία. Τότε η περιοχή λεγόταν Νέα Πισιδία ή οικισμός των Ποδαράδων.

Ο Ερρίκος Μοργκεντάου συνδεόταν με τους Σπαρταλήδες, όσους κατάγονται από την πόλη Σπάρτα ή Σπάρτη της Μ. Ασίας, και οι οποίοι υπήρξαν ο πυρήνας του οικισμού των Ποδαράδων. Επειδή οι Σπαρταλήδες διέθεταν δύναμη εκτός Σπάρτης, λόγω του ότι ήταν έμποροι χαλιών και είχαν μια απήχηση ευρύτερη σαν επιχειρηματίες, είχαν ισχυρή παροικία στη Σμύρνη και στην Κωνσταντινούπολη.

Όταν λοιπόν έπρεπε να εκτοπιστούν Σπαρταλήδες, παρουσιάστηκαν στον Ερρίκο Μοργκεντάου, τον παρακάλεσαν να μεσιτεύσει και όσοι επρόκειτο να εκτοπιστούν επέστρεψαν στην Σπάρτη. Ήταν παρών στα εγκαίνια του οικισμού των “Ποδαράδων”, που ονομάστηκαν πρόσκαιρα “Νέα Πισιδία”, στις 27 Ιουνίου 1923, με την ιδιότητα του Προέδρου της Επιτροπής Αποκατάστασης Προσφύγων, που είχε συσταθεί από την τότε Κοινωνία των Εθνών.

«Το μεγαλείο των Ελλήνων»

Ο Ερρίκος Μοργκεντάου μιλούσε πάντα με τα θερμότερα λόγια για τους Έλληνες:

«Το μεγαλείο κάθε έθνους βρίσκεται στο λαό και όχι στα πλούτη του. Η Ελλάδα είναι μια φτωχή χώρα αλλά οι Έλληνες είναι ένας πολύτιμος λαός. Ο πλούτος των Ελλήνων βρίσκεται στο θάρρος, την ενεργητικότητα, το ζωηρό πνεύμα, και το φυσικό σθένος τους. Η εκπληκτική πρόοδος που σημειώθηκε μέσα σε έξι χρόνια προς την κατεύθυνση της απορρόφησης μιας αύξησης κατά 25% του πληθυσμού είναι εύγλωττη”.

Ο Ερρίκος Μοργκεντάου θαύμαζε τον ελληνικό λαό:

“Ο Έλληνας έχει ένα πάθος για διάκριση και πρόοδο που είναι μοναδικό σε αυτήν την περιοχή του κόσμου. Όταν αναφέρεται το όνομα των Ελλήνων στην Ευρώπη και στην Αμερική υπάρχει η συνήθεια να εκφράζονται περιφρονητικά γι’ αυτούς ως έναν ακόμα από “τους καθυστερημένους βαλκανικούς λαούς”. Ωστόσο οι Έλληνες είναι πολύ διαφορετικοί από τους άλλους λαούς των Βαλκανίων και είναι φοβερή αδικία προς αυτούς το να αγνοεί κανείς αυτές τις διαφορές”.

Το αίτημα του παπά

Ο Μοργκεντάου έχει καταγράψει το αίτημα ενός παπά και των προεστών ενός καταυλισμού προσφύγων στην περιοχή της Έδεσσας. Η ένδεια στην οποία ζούσαν μετά την μεταφορά τους από την Μικρά Ασία ήταν μεγάλη. Στην περιοχή που ζούσαν δεν είχαν ούτε τα στοιχειώδη.

Ο παπάς έκανε τη λειτουργία σε έναν σταύλο και ο Μοργκεντάου πίστευε ότι το αίτημά τους θα ήταν χρήματα για να χτιστεί μια εκκλησία. Προς μεγάλη του έκπληξη, κατέγραψε στα απομνημονεύματά του ότι ο ιερέας του είπε: “Είμαστε έτοιμοι να συνεχίσουμε να λειτουργούμε στο σταύλο μέχρι να έρθουν καλύτερες ημέρες, αλλά σας ικετεύουμε να μας βοηθήσετε να χτίσουμε ένα σχολείο για να μη μεγαλώσουν τα παιδιά μας μέσα στην αμάθεια”.

Ο Ερρίκος Μορκεντάου τιμήθηκε για το έργο που προσέφερε στους Έλληνες και την Ελλάδα με πολλούς τρόπους. Ανακηρύχθηκε επίτιμος Δημότης Αθηναίων  από τον Δήμαρχο Σπύρο Πάτση, το 1925 σε πανηγυρική συνεδρίαση του απονεμήθηκε ο τίτλος του Διδάκτορα της Νομικής Σχολής Αθηνών.

Στις μέρες μας δρόμοι της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης φέρουν το όνομά του ως την ελάχιστη ένδειξη ευγνωμοσύνης σε έναν ανιδιοτελή πολιτικό που βοήθησε τους Έλληνες αλλά και την καταγραφή της ιστορίας.

Πέθανε στη Νέα Υόρκη το 1946.

Διαβάστε ακόμη: Σμύρνη. Ποιοι έβαλαν τις πρώτες φωτιές στα αρμένικα σπίτια και εξαπλώθηκαν στις ελληνικές συνοικίες. Το μαρτυρικό τέλος των χριστιανών στην προκυμαία…