Προκυμαία, η χαμένη εικόνα της Σμύρνης. Πώς έγινε το μεγάλο λιμάνι της Ανατολής. Τα ονομαστά μαγαζιά, θέατρα και ξενοδοχεία

Σήμα κατατεθέν της πόλης της Σμύρνης είναι η περίφημη προκυμαία της. Στη συλλογική μνήμη έχει συνδεθεί με τη Μικρασιατική Καταστροφή και το κάψιμο της πόλης το 1922, η οποία οδήγησε χιλιάδες κατοίκους στο θάνατο και την προσφυγιά.

Η φωτιά που έβαλαν οι Τούρκοι κατόπιν οργανωμένου σχεδίου, προξένησε τεράστιες καταστροφές στην άλλοτε ευημερούσα και πολυεθνική πόλη και σηματοδότησε το οριστικό τέλος της μακραίωνης παρουσίας του Ελληνισμού στη Μικρά Ασία.

Μεγάλο μέρος των κτισμάτων της προκυμαίας χάθηκε, ενώ όσα “επέζησαν” υπέστησαν αρχιτεκτονικές μεταβολές, στο πλαίσιο της ανοικοδόμησης της πόλης ως σύγχρονης Ιζμίρ. Το μεγάλο λιμάνι με τον δυτικοευρωπαϊκό “αέρα” δεν ήταν ποτέ ξανά το ίδιο.

Πολλά χρόνια, όμως, πριν “βαφτεί” με το αίμα των Ελλήνων, η προκυμαία της Σμύρνης, γνωστή και ως Και (Quais), αποτελούσε το επίκεντρο της κοινωνικής και οικονομικής ζωής, όπως επίσης και το χώρο διαμονής της αστικής τάξης.

Eκεί μαζεύονταν άνθρωποι και εμπορεύματα από διάφορα μέρη. Εκεί χτίστηκαν και λειτούργησαν ξενοδοχεία, εστιατόρια, λέσχες, θέατρα, κοσμικά κέντρα, τράπεζες, ναυτιλιακές εταιρείες, χρηματιστήριο και αποθήκες.

Εκεί, “χτυπούσε” ο “παλμός” της πόλης: με τους θαμώνες και τις ανοιχτές τέντες των καφενείων, τους οργανοπαίκτες, τους αχθοφόρους, τις εορταστικές εκδηλώσεις, ακόμη και καραβάνια με καμήλες!

«Η προκυμαία είναι ό,τι τιμαλφέστερον εν επιδείξει δύναται να προβάλη η Σμύρνη […] Αποτελεί την Ευρώπην της Ανατολής και την Ανατολήν της Ευρώπης ταυτοχρόνως», είναι μια χαρακτηριστική μαρτυρία της εποχής.

Πώς κατασκευάστηκε η προκυμαία

Τα έργα για την κατασκευή της προκυμαίας της Σμύρνης μπροστά από την παλαιά ακτή ανέλαβε η γαλλική εταιρεία Dussaud. Ξεκίνησαν το 1869 με προϋπολογισμό 6.000.000 φράγκων και ολοκληρώθηκαν το 1875.

Μια λωρίδα γης, μήκους 3.350 μέτρων περίπου και πλάτους έως 150 μ., δημιουργήθηκε με επιχωμάτωση της θάλασσας. Κατασκευάστηκε και γραμμή τραμ, το οποίο, όταν επικρατούσε κοσμοσυρροή, είτε σταματούσε είτε έκανε έκτακτα δρομολόγια.

Δύο τμήματα περιελάμβανε η προκυμαία: το “εμπορικό“, που άρχιζε από το Κονάκι και έφτανε ως το Κουμερκάκι (μικρό τελωνείο), και το “κοσμικό“, που άρχιζε από το Κουμερκάκι και κατέληγε στον σιδηροδρομικό σταθμό της Πούντας.

«Μηχανικός ήταν ο Πολύκαρπος Βιτάλης, ο οποίος συμμετείχε στο έργο της κατασκευής της προκυμαίας της Θεσσαλονίκης, στις αρχές της δεκαετίας του 1870», αναφέρει ο Βασίλης Κολώνας, Ομότιμος Καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και συγγραφέας του νέου βιβλίου «Σμύρνη 1870-1922. Πόλη και αρχιτεκτονική. Η συμβολή των Ελλήνων», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press.

«Λίγα χρόνια μετά την ολοκλήρωση των έργων της προκυμαίας, το βόρειο τμήμα της είχε καταληφθεί από μία ατέλειωτη σειρά σχεδόν πανομοιότυπων μεταξύ τους οικοδομών, που αποτέλεσαν τις κατοικίες μεσοαστικών και μεγαλοαστικών οικογενειών της Σμύρνης αλλά και ορισμένες τις έδρες των τοπικών προξενείων», προσθέτουν οι Γιώργος Πουλημένος και Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου, συγγραφείς του δίτομου έργου «Η προκυμαία της Σμύρνης: Ανιχνεύοντας ένα σύμβολο προόδου και μεγαλείου» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καπόν.

Όσον αφορά τις φορτηγίδες, υπήρχαν δύο βασικά είδη: οι μαούνες, όπου το φορτίο τοποθετείτο στο κύτος τους, και τα σάτια, όπου τα εμπορεύματα αφήνονταν στο πάνω μέρος. Οι σκηνές που απεικονίζουν φορτωμένες μαούνες δεμένες σε μεγάλους κάβους, έχουν αποτυπωθεί σε πολλές φωτογραφίες.

Πριν την προκυμαία

Προτού δημιουργηθεί η προκυμαία της Σμύρνης, τα κτήρια της συνοικίας του Φραγκομαχαλά έφταναν μέχρι τη θάλασσα. Η φόρτωση και η εκφόρτωση των εμπορευμάτων γινόταν σε ένα είδος “προκυμαίας”, τελείως ακανόνιστης, που είχαν σχηματίσει οι ιδιοκτήτες των οικημάτων αυτών με πασσάλους στη θάλασσα.

«Προηγουμένως δεν υπήρχαν ούτε καν σταθερά σημεία προστατευμένα από τον καιρό για να δέσουν κι έτσι οι ιδιοκτήτες των πλωτών μέσων μεταφοράς να ψάχνουν για απάγκιο σε διάφορα μέρη της ακτής, πότε βορείως και πότε νοτίως της Σμύρνης, ανάλογα με την κατεύθυνση των ανέμων», λένε χαρακτηριστικά οι κ. Πουλημένος και Χατζηκωνσταντίνου

Αιτήματα για τη βελτίωση των αποβαθρών διατυπώνονταν από τη δεκαετία του 1850. Όμως, χρειάστηκε να περάσουν αρκετά χρόνια, ώστε τα σχέδια για τη δημιουργία της προκυμαίας να περάσουν από τη θεωρία στην πράξη.

Κι αυτό, διότι οι διάφορες απόπειρες προσέκρουαν στα συμφέροντα των εμπόρων, οι οποίοι προτιμούσαν να διατηρούν άμεση πρόσβαση στη θάλασσα με τις μικρές ξύλινες αποβάθρες τους.

«Η αντικατάσταση των παλαιότερων πρακτικών εμπορίου, όπως οι ιδιωτικές ελεύθερες σκάλες, με νέες, έθιξε ισχυρά κεκτημένα συμφέροντα», τονίζουν οι δύο ερευνητές.

Η εξέλιξη των θαλάσσιων και χερσαίων μέσων μεταφοράς και οι νέοι εμπορικοί δρόμοι που προέκυψαν μετά τη διάνοιξη της Διώρυγας του Σουέζ, είχαν ως αποτέλεσμα να αυξηθεί ο όγκος και η συχνότητα άφιξης εμπορευμάτων στο λιμάνι της Σμύρνης και, ως εκ τούτου, να γίνει επιτακτική η ανάγκη εκσυγχρονισμού των υποδομών.

Τα ξενοδοχεία, τα καφενεία και τα θέατρα

Η κατασκευή της προκυμαίας πήρε “σάρκα και οστά” και άλλαξε το “χάρτη” της Σμύρνης. Επέφερε μεταβολές τόσο στην κοινωνική δομή όσο και στον πολεοδομικό ιστό, σύμφωνα με τον Βασίλη Κολώνα:

«Η οδός της προκυμαίας ήταν ο πρώτος μοντέρνος δρόμος που δημιουργήθηκε στη Σμύρνη, με γραμμή τραμ και τα οικόπεδα δίπλα του είναι τα ακριβότερα στην πόλη. Νέοι τύποι εγκαταστάσεων αναψυχής, όπως θέατρα, ξενοδοχεία και λέσχες, ανταγωνίζονται για ένα οικόπεδο».

«Κινηματοθέατρα, λέσχες, καφεζυθοπωλεία και μεγάλα ξενοδοχεία αντανακλούσαν στις επιβλητικές προσόψεις των μεγάρων τους τη Σμύρνη της διασκέδασης, της επίδειξης του πλούτου και της χαράς της ζωής, όλες απαραίτητες πτυχές του βίου κυρίως των Ελλήνων, Αρμενίων και Λεβαντίνων αστών κατοίκων της», συμπληρώνουν από τη μεριά τους οι ερευνητές Γιώργος Πουλημένος και Αχιλλέας Χατζηκωνσταντίνου.

Όπως τονίζουν, οι λέσχες δεν αποτελούσαν μονάχα μέρη για κοινωνικές συναναστροφές και σύναψη εμπορικών συμφωνιών, αλλά και τοποθεσίες όπου διοργανώνονταν χοροεσπερίδες για φιλανθρωπικούς σκοπούς.

Όσο για τα καφενεία, αναφέρουν ότι υπήρχαν εκατοντάδες και απασχολούσαν περισσότερους από 2.000 εργαζόμενους. Οι πελάτες ήταν κυρίως πληρώματα των ξένων πλοίων που ελλιμενίζονταν στη Σμύρνη και «το αλκοόλ έρρεε άφθονο, με αποτέλεσμα να μην λείπουν οι συρράξεις».

Μερικές ιστορικές επιχειρήσεις που στεγάστηκαν στο “εμπορικό” τμήμα της προκυμαίας, περί τα τέλη του 19ου αιώνα, ήταν το ζυθοπωλείο «Αλάμπρα», το καφενείο «Νέος Ποσειδών», το καφενείο «Μπέλλα Βίστα», στη θέση του οποίου ανεγέρθηκε αργότερα το θερινό θέατρο της «Νέας Σκηνής», ο κινηματογράφος «Πατέ» και η λέσχη «Sporting Club».

Τα αριστοκρατικά ξενοδοχεία «Grand Hotel», «Kraemer Palace», «Hotel de la Ville» και «Grand Hotel Huck» διευθύνονταν από ξένους υπηκόους και ήταν ό,τι πολυτελέστερο διέθετε η πόλη της Σμύρνης για τη διαμονή των επισκεπτών της.

Κανένα από τα ξενοδοχεία ελληνικής ιδιοκτησίας που χτίστηκαν αργότερα, δεν έφτασαν το επίπεδο ανέσεων και χλιδής των παραπάνω. Όμως, όλα τους είχαν άδοξο τέλος, καθώς κανένα δεν γλίτωσε από την Καταστροφή του 1922.

Σμύρνη η κοσμοπολίτισσα. Τα χρόνια της ακμής και η σημασία της για το διεθνές εμπόριο

Όπως αναφέρει η ιστορικός Έλενα Φραγκάκη-Σύρετ, η γεωγραφική θέση της Σμύρνης, στο μεταίχμιο Δύσης και Ανατολής, διαδραμάτισε τον πιο καθοριστικό ρόλο, ώστε να αναδειχθεί στο σημαντικότερο λιμάνι της ανατολικής Μεσογείου:

«Η Σμύρνη, προικισμένη με ένα αρκετά μεγάλο φυσικό λιμάνι και βρισκόμενη στη μέση του Αιγαίου, ήταν η ιδανική πόλη-λιμάνι, με σημαντική εμπορική δραστηριότητα από την αρχαιότητα.

Ήταν επίσης ένα σημαντικό διατραπεζικό κέντρο για την περιοχή και είχε ενεργό ρόλο στα οικονομικά ζητήματα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην οικονομία, βέβαια, η Κωνσταντινούπολη ήταν ένας μεγάλος ανταγωνιστής».

Η ραγδαία ανάπτυξη της Σμύρνης συντελέστηκε προς το τέλος του 18ου αιώνα. Πρώτες ύλες, όπως το περσικό μετάξι, το μαλλί και το βαμβάκι, εξάγονταν στη Μασσαλία και το Άμστερνταμ και έγιναν όλο και πιο περιζήτητα.

«Η θέση που κατέχει η Σμύρνη στο σύνολο του εξωτερικού εμπορίου της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας από 7,5% το 1850, στο τέλος του 19ου αιώνα ανέρχεται σε 43% των γενικών εξαγωγών», υπογραμμίζει η ιστορικός Αιμιλία Θεμοπούλου.

Για τους Έλληνες, η Οθωμανική Αυτοκρατορία προσέφερε πολύ μεγαλύτερο εύρος επιχειρησιακών δραστηριοτήτων απ’ ό,τι οι φτωχές και περιορισμένες αγορές του ελληνικού κράτους.

Στα τέλη του 19ου αιώνα, οι Έλληνες έμποροι, βιοτέχνες, βιομήχανοι και εφοπλιστές πρωταγωνιστούσαν στην οικονομική ζωή της Σμύρνης. Σύμφωνα με τους κ. Πουλημένο και Χατζηκωνσταντίνου, «στην ευημερία της πόλης συνέβαλε και το ιδιότυπο καθεστώς των διομολογήσεων και η ανοχή που επεδείκνυαν οι φιλοδυτικοί τοπικοί κυβερνήτες».

Δύο χρόνια πριν τη Μικρασιατική Καταστροφή, οι Έλληνες της Σμύρνης ανέρχονταν σε 150.000, όταν το 1717 ήταν περίπου 10.000. Διόλου τυχαία, οι μουσουλμάνοι, που ήταν μειονότητα, αποκαλούσαν τη Σμύρνη «άπιστη».

«Η εμπορική κυριαρχία της Σμύρνης ήταν αισθητή σε όλες τις παραμέτρους του εμπορίου. Τελικά η άνοδός της οφειλόταν εν πολλοίς στην ικανότητά της να ανταποκριθεί στις ανάγκες του διεθνούς εμπορίου», συμπληρώνει η Φραγκάκη-Σύρετ.

Οι πληροφορίες του άρθρου αντλήθηκαν από τις ακόλουθες πηγές:

• «Η προκυμαία της Σμύρνης: Ανιχνεύοντας ένα σύμβολο προόδου και μεγαλείου», δίτομο έργο του Γιώργου Πουλημένου και του Αχιλλέα Χατζηκωνσταντίνου (εκδόσεις Καπόν, Νοέμβριος 2018)
• «Σμύρνη 1870-1922. Πόλη και αρχιτεκτονική. Η συμβολή των Ελλήνων», βιβλίο του Βασίλη Κολώνα (εκδόσεις University Studio Press, Νοέμβριος 2023)
• «Η Σμύρνη πριν την Καταστροφή», περιοδικό «Ε Ιστορικά» (τεύχος 148, Αύγουστος 2002)

Κεντρική φωτογραφία: Το σημείο της προκυμαίας με τη μεγαλύτερη εμπορική κίνηση (1904-1910). Πηγή: «Η προκυμαία της Σμύρνης: Ανιχνεύοντας ένα σύμβολο προόδου και μεγαλείου» (εκδόσεις Καπόν)